ДЇТOЧІ СПОМИНЫ: ВOЙНА І
(Приход мадярӯв)
Кӯлько читаво раз казала ми мōя прабабка, дав бы ї Бӯг здōрōвля, ож кобы лиш ни было вōйны. Бо дїтинōв ищи застала велику вōйну, котра была в світї. Ни раз’им слухав, за тото, ож як у село зайшли были мадярські вōйська, авадь, кōй ся звечеріє, та ни дай Бог, убы у хыжи было світло, бо тōту хыжу гōднї были запалити. А як ищи перед вōйнōв, наші люди тїкали на теритōрію Советӯв, бо думали, ож там живут наші братя тай росте там “золота” пшиниця. Што ся чинило, кōй люди брали у мадярськоє вōйсько, а пак из 1944 – у Червену армію. Много чого’м ся, малым, наслухав выд бабы. Й до типирь тото вшитко красно тямлю. Кōй ся яну догадовати, та ги бы’м типирь слухав. Хōтїв бы’м типирь за тото написати.
Та из чого бы’м зачав? Видав, из того, ож прабабин няньо войовав ищи у Великӯй вōйнї у австро-мадярськōму вōйську. Ни годен’им пувісти на якōму фрōнтї, лиш вернув ся з вōйны живым. Живым, айбо тяжко быв раненый. Лишив ся быв части ребрӯв, што й льогкі му видко было. Айбо тото му пак ни мішало ищи читаво рōкӯв жити тай помалы ґаздовати.
Прабаба розказовала, ож пӯшла была у чехословацьку шкōлу, де основна бисїда была чеська. Там ся прōвчила три рокы. Пак Подкарпатя анексовала Мадярщина, де ся установила єї власть. У школах державна бисїда стала мадярська. Та так ся стало, ож її тай другых дїтий, перевели не у четверту класу, ай у перву, де уже зачали учити мадярську. Ниґда ни забуду, як казала, ож старша си выд сестры была, а так ся стало, ож сокласницями стали.
Што треба пувісти, та тото, ож наша чилядь усе бідовала, яка бы власть ни была, бо треба ся было читаво на земли гнути, убы было дащо істи. Кидь пōруняти, та як при чехах, ипен так и при другых мадярах, треба было читаво талантовати, убы прожити. Из приходом мадярӯв, у 1939. рōцї, пōміняло ся хыба тото, ож мадяре навпроти чехӯв были на много май стрōгі. По селах ходили мадярські жандармы. Руснакы за них казали “піряникы”, бо на клибанях у них великоє піря было. Ōни держали жосткый контрōль. Позирали, убы быв порядок, ги казали. Піряникӯв ся бояли вшиткі. И лиґінї які бы ни были дуже, кōй видїли, ож идут жандарме, та так тїкали, што вмоминті й духу там ни было.
Много типирь людий гōвōрят, ож мадяре, чим зайшли, та чинили по нашых селах звірства. Так ни было. Было, ги при любӯй власти, ож титульна нацїя усе ся ставила, розвышала. Як чехы, так и мадяре, чинили из ся великых панӯв навпроти простых руснакӯв. А што до звірств, та нитко нашых людий ни ходив убивати, ци што сь забирати. Но были случаї аґресії выд піряникӯв. Розказовала ми прабаба, за єдного березницького чōлōвіка, котрый у кōрчмі мало выпив, та зачав спӯвати. На тото прийшли жандаре, та читаво выбили того чōлōвіка. Через якый сь час пак и вмер. Та тото, ож мадяре строго держали порядок тай возвышали ся, ни выдумкы, айбо и вбивати кого сь просто так, ци робити инаку хыбу, ōни ни йшли.
Кōй у нас была утворена мадярська Подкарпатська Теритторія (губернаторство), дакōтрі люди зачинали “ити на тыча” – тікати на теритōрію Советського Сōюза. Стало ся тото через страх нōвōй власти тай майбӯльше через тото, ож у нашōму крайови пōпулярнї были кōмунїсты. Ōни й толковали чиляди, ож за Карпатами жиє братськый нарӯд, а Советськый Сōюз – рай, де є справидливӯсть дай достаток. Мнōгі віровали за “зōлōту” пшеницю тай давно чекали руськых, кōтрі, ги видїло ся были похōжі бисїдōв тай културōв. Сяк дорадили ся наші люди тїкати туды, ид “братам”. Коли ся радили лиґінї, та казали, приміром, “идеме на тыча”, скрытно, убы ся ни каждый годен быв догадати.
Чув’им розказы за свальбу, де читаво молодых лиґінїв зворошило ся и краццї пӯшло за ґатар. Лиш пак вшиткых їх имили. Тїкали май часто мōлōді, лиш тото ся їм шуга ни вдавало. Ни вто їх чикало, на што ся надїяли. Ōни ишли малыми групами через гранкы на Верховину, а выдты на ґатар, де їх “файно” стрічали совітські поґраничникы. Што ишли тяжко, губили ся, бо ни знали путе, а што й біда, бо ни знали, што їх чекат. А чикали їх совітські лаґеря – ҐУЛАГы. Раховали їх, ги мадярськых шпіōнӯв. Наша чилядь на вто казала, ож Мадяр тай Руськых спіцяльно ся сяк договорили, убы люди никуды ни тїкали.
А што пак робила наша чилядь? Ипен тото, што й при чехах – трудила ся, убы мала дашто їсти. Айбо пак прийшōв ищи май тяжкый час. Зачала ся мōбілізацїя у мадярську армію. Друга світова война, де руснакы из Березникӯв, тай другых сел, войовали проти Советського Сōюза, пӯд Воронєжом. Наші люди, кōтрі сидїли у совітськых лаґерях, через переход ґатара, войовали пак у чехословацькōму кōрпусї проти нїмцїв.
А коли пак зайшли руські у село, у 1944. рōцї, та набрали читаво людий у добровōльцї, кōтрі уже мусїли были войовати у составі Краснōй армії. Ипен тогт рōку, у яри, были вывезенї євреї из села, навхтема… За йсе, и за много иншого, розказовала ми прабаба. Вшиткі її спомины, напишу дале.
Автор: М.Чикивдя 28. марта 2022.
Вместе с вами, мы сделаем Русинский Мир лучше!
При копировании данного материала, либо использования в любом виде (печатном, аудио, видео) на своих ресурсах, просьба указывать источник https://rusinskiimir.ru/ и автора произведения Михаил Чикивдя, в иных случаях будем обращаться в соответствующие инстанции (админам соц.сетей, и Суд).Фото использованы из открытых источников интернет пространства.
