Русинськый язык не раз хōтїли знищити, така тенденція не спират ся и по нынї. Хоче ся навести історичнї данї, убы каждый знав, яка тяжка дорога была у нашого языка закі вӯн дӯйшōв до нас. По читаню, треба убдумати што нам, носителям русинськōй бисїды, робити дальше дїля єї всокочення и дальшого розвōю. Читайте дале — Істōрія знищеня русинського языка
ІСТŌРІЯ ЗНИЩЕНЯ РУСИНСЬКОГО ЯЗЫКА
Русинськый язык, як и карпаторусинськый народ, має свōю істōрію, де ся стрічают радӯснї и тяжкі стōрінкы. Бōгужаль, русинськый язык – бисїда, малого бездержавного народа, тōму тяжкых стōрінок маєме много. Русинськый язык не раз хōтїли знищити, така тенденція не спират ся и по нынї. Хоче ся навести історичнї данї, убы каждый знав, яка тяжка дорога была у нашого языка закі вӯн дӯйшōв до нас. По читаню, треба убдумати што нам, носителям русинськōй бисїды, робити дальше дїля єї всокочення и дальшого розвōю.
Рання істōрія. Перві літературнї творы на теритōрії Пōдкарпатя, зачали ся пōявляти у 17 – зачатку 18 сторочча, вшиткі ōни были релиґіозного характеру. «Нягōвська пастила», што ся датує 1758 роком, є єдным из май давных текстӯв, де ся стрічают фонетичнї май морфолоґічнї характеристикы днишньої русинськōї бисїды. Пак у 18 стороччу было выдано выдносно много релиґіозных книжок, де быв читавый слїд русинськōй бисїды. До нынї сохранило ся много давных текстӯв, ги «Гукливськый лїтопис» и читаво другых памняток русинськōї бисїды.
Перві книжкы дїля карпаторусинӯв были выданї пӯд керівництвом греко-католицького єпископа Йосифа де Камілісса. Друкарня Трнавського унїверситету выдала « Катехизм дїля наукы Угороруськым людям» у 1698 рōцї и «Букваръ языка славенска» у 1699 рōку. У 1767 рōцї «Урбарій» (опис властности и дохōдӯв) Марії Терезії выдавали по всюй Гасбӯрськӯй імперії усякыми языками, межи котрыми и русинськый.
За матеріальнōй помочи австрійськōй власти греко-католицька церькōв, пӯд інїцїативным веденьом єпископа Андрія Бачинського, на кониць 18 сторочча утворила зачаткōві школы, учительську и духōвну семінарію, де ся учив русинськый и церкōвнословянськый язык. Самого Андрія Бачинського рахуєме ініцїатором ширеня освіты и ошколованя помежи русинські сященикы и народ. У період єпископства Бачинського, Іоан Кутка выдав «Букварь» и «Малый катехизм», кōтрі были написанї нарōднōв бисїдōв пӯд вплывом церкōвнословянськōй и переиздавали ся по пару раз.
Мадярська пōлітика асиміляції. Шириня нацїоналізма у Єврōпі у 19 стороччі сягло и карпаторусинӯв. У 1850 роках русинськōв інтеліґенцїйōв прōбовав ся образовати окремый русинськый ōкруг у Габсбурґськӯй імперії. Первōв прōбōв быв Ужгородськый цивільный ōкруг, што екзисиовав выд октовбра 1849 до марта 1950. Добрянськый быв радником округа (туй были скапчанї кōмітаты Унґ, Береґ, Уґоча и Мараморош), якый вун кликав «Руськōв країнōв». Курточасноє образованя ōкругу мож было раховати прецедентом дїля дальшых вымог русинськых активістӯв дати автōнōмію у рамках Мадярського корōльства. Айбо выд 1860 рōкӯв зачали ся зміны, кōтрі стали тяжкыми дїля карпатськых русинӯв. У 1867 рōцї імперія ся пōміняла на Австро-Мадярську дуалістичну монархію, што давало право мадярам у мадярськӯй части імперії керовати свōйōв частьов державы без втручаня імперського уряда из Відня. У 1870 роках мадярська власть зачала упроваджовати пōлітику звышованя статуса мадярӯв, їх языка и културы. Сяк карпаторусинськоє нацїональноє выдродженя ся зоперло ростом мадярсього шовінїзма. У тот час русины многых сел, почасти на низинї у кōмітатаз Боршод, Абов, Земплин и Унґ, прияли словацьку ци мадярську индентичнōсть.
У тот час выдавати кириличнї книгы, журналы и ґазеты, кōй ся упроваджовала пōлітика асиміляції, нияк ся не привітствовало. Приміром была заказана ґазета «Світ» – перва кирилична ґазета, што ся пичатала на теритōрії Карпатськōй Руси. Ися ґазета хōтїла консолідовати русинськоє общество, убы сперти пōлітику асиміляції.
Хōть силами Духновича, Добрянського, Ракōвського и другых представителюв інтеліґенції, котрых типирь кличеме «будителями», удало ся всокотити ідею карпаторусинськōй індентичности, но тото нияк не зоперло мадярську асиміляцію. Тото была часы, коли упроваджовала ся пōлїтика помадярщіня, убы асимільовати нацїональнї меншины и учинити из них осмысленых мадярӯв. Тоды мадярськый уряд усяко прōбовав звужовати дїятельство русинськых културных орґанїзацїй и майже у вшиткых елементарных школах зопер выучіня русинського языка. У тот час фамілії и имена мусай было міняти на мадярські. Ипен тоды мнōгі русины, май бульше представителї інтеліґенції, перемінили ся на твердых мадярськых патріōтӯв.
Май велика хыба будителюв, што ōни не брали за ōснōву народный язык дїля свойих твōрӯв тай матеріалӯв дїля просвітництва,ай язычіє, кōтрōє дїля нарōду было слабопонятноє. Кидь бы народна бисїда была узята за оснōву, карпаторусинська ідея май активно бы ся ширила и принимала карпаторусинами.
Нагадуєме, Межи 1880 и до 1914 рōку, через тяжку економічну ситуацїю, 225 тисяч русинӯв выдыйшли за рōбōтōв до промысловых реґіōнӯв сіверовостока США.
Світова вōйна. Вшитко ся пōміняло из зачаткōв Первōй світовōй войны. У сись час русины служили у Австро-Мадярськōй армії и войовали востōчнōму рōсійськōму фрōнтї и на теритōрії Італії. У тот тяжкый час межи русинами-вояками зачало ся ширеня ідей за соцїальнї и пōлітичнї зміны. Почас Первōй світовōй войны австро-мадярська власть держала ушиткых карпатськых русинӯв за симпатизантӯв Рōсії. Завто тысячі русинӯв-лемкӯв усякых сōцїальных статусӯв – власть верла у лаґры. Єден из них лаґерь Талерґоф, близько австрійського города Ґранц. Читайте дале: Австрійськый Терор
По розвалу Австро-Мадярщины, новоутворена Мадярська республіка вызанала русинську крайōву автонōмію в Пōдкарпаті (Руська країна) и утворила на зачатку 1919 рōку кафедру русинськōй бисїды и літературы у Будапештськōму університетї.
20-30 рокы ХХ стороччя. На чехословацькый період припадат другоє нацїональноє русинськоє выдродженя. У сись час процвітали усякі общества, ґазеты, выдавательства, театры. Розвивали ся малярство и музика. У меживойновōму часї на Пōдкарпатськӯй Руси, Пряшӯвськӯй Руси и Лемковинї выдавали ся ґазеты «Карпаторуськый Вісник», «Вперед», «Неділя», «Голос руського народа», «Лемко» и другі. Хōть чехсоловацькый період рахує ся «золотым» дїля карпатськіх русинӯв, айбо за 20 рōкӯв, на теритōрії Пōдкарпатськōй Руси были три напрямы, кōтрі ся додержовали свойих лінґлістичных норм : українофільськый, русофільськый и русинофільскый. Кажда орієнтацїя мала свōї общесва, новинкы и публікація, а чехословацька власть ся межи них не мішала и часто выступала арбітром. Айбо язык, приближеный ид русинськӯй бисїдї, вєдно из чеськым, хосновав ся як офіцїйный у рōбōтї державнōй адміністрації и в ошколованю дїти.
На відміну выд Пōдкарпатськōй Руси, русины Пряшӯвськōй Руси не мали статус «державного народа» ни ся признавали лише нацменшинōв и мали май курті права хсоновати русинськый язык и пропаґовати свōю културу у школах и общественōму живōтї. У Польщи русинам Лемковины не ōбіцяв ся ниякый пōлітичный статус и не было ниякōй надії на автонōмію. Айбо у 1930 рокы пōлська власть дозволила увести у основных школах ошколованя на лемкӯвськӯй бисїдї и закласти лемкӯвські общества.
У новӯй державі Юґославії бачванські русины стали частьов автономнōй области Воєводины. Тогды ōни утворили свōї перві културнї общества и зачали выдавати книгы, ґазеты и календарі.У вшиткых пубілкаціях и в зачаткōвӯй шкōлї хосновав ся бачвансько-сримськый варіант русинського языка, из котрого у 1923 рōцї, Гавриілом Костелником, быв выробленый воєводинорусинськый літературный стандарт языка.
Пōдкарпатська теритьōрія. По анексії Мадярщинōв, у 1939 рōцї, Пōдкарпатськōй Руси, и утвореня Пōдкарпатськōй териттōрії карпаторусины мали право на културный живот. Ошколованя ся выдбывало на «угрорусинськōму» языку, позволяло ся выдавати творы русинськōй літератруы и дїятельство културных обществ. У тот час было утворено Подкарпатськоє Общество Наук, котроє выдало читаво книжнōй продукції, научных, літературных и молодьожных журналӯв.
Кōмуністичный період. По анексії Пōдкарпатя и приключеня го до Української РСР, у статусі Закарпатськōй области, русинська бисїда, як и нацїональнōсть, на теритōрії Пōдкарпатя была заказана. Зачав ся дōвгый період русинського мōвчання. У Пōдкарпатя звозили учителюв из другых области Україны, кōтрі пак учили по школах на українськōму тай рōсїйськōму языках.
У Словакії кōмунїстична партія Чехословакії выдказовала ся признавати рӯсинӯв за окрему нацїональнōсть. У 1952 рōцї кōмунїстичный режим увів пōлітику поукраїнщіня, и так ушиткых русинӯв власть пописала в офіцїйніх дōкументах українцями. Українськый язык увели, ги язык ошколованя у школах, у публікації, пресу, културнōму животї, а русинську бисїда была заказана.У знак протесту, выд 1960-ых роках мнōгі русины Словакії прияли си словацьку индентичнōсть и давала си дїти у словацькі школі. Ися ся пак кӯнчило масōвōв асиміляцїйōв карпаторусинӯв у Пряшӯвськӯй Руси.
Май тяжка дōля была у 180 тисяч русинӯв Лемковины. У 1945-46 роках близько дві треті лемкӯв власти насилу пересилили до западной Україні. На свойих землях упстало ся было ищи 40 тисяч лемкӯв, айбо скоро и ōни были выселенї. У 1947 рōцї почас операції Вісла пōльська власть ушиткых їх насилу выселила и порозсельовала май бӯльше у Сілезії. На Лемкōвинї, много стародавных русинськых сел власть изничтожила, а пак позвовила заселяти ся туды полякам. На кониць 1950 рōкӯв лемкы, хōть незаконно, зачали вертати ся на свōю рӯдню землю. Дакōтрі лемкы, хōтїли заложити свōї културнї орґанїзації, айбо пōльська кōмунїстична власть тото зробити не дала, бо не признавала ідею окремōй лемкӯвськōй ци инакōй русинськōй нацїональности.
Єдиный выняток из тяжкōй дōлї карпатськых русинӯв у повоєнный кōмуністичый період – тото Юґословія. Туй уряд спомагав русинськоязычнї школы, публікації, културнї общества, проґрамы у радіо, а пак по телевізії.
По розпаду кōмуністичного блоку у 1989 рōцї, зачало ся тритьоє русинськоє.нацїональноє выдродженя. Много выд тоды ся пōміняло, и на сись час русинськый язык вызнаный, як реґіональный и язык нацменшин у Сербії, Хорватії, Боснії и Ґерчиґовинї, Чехї, Словакії, Румунії, Мадярщині и Пōльщі (як лемкӯвськый). Нынї, хōть ся замічат ся позитина тенденція на рӯст числа карпатськых русинӯв, айбо число людий, кōтрі гōвōрят по-русинськы, из каждым переписом май мало. У условіях модернїзації тай ґлобалізації русинськӯй бисїдї тяжко конкуровати из домінуючыми языками. Исе ся дōтулят до каждōй малōй бисїды.
У Україні русинська бисїда рахує ся закарпатськым діалектом. У днешный час проводит ся асиміляційна пōлітика выдносно нашōй бисїды. Нарōдны фольклор перекручуют, лишают тексы ориґінальности. На културных мироприятях подают ся лише асимільовані тексы співанок, проґрамы не ведут ся нарōднōв бисїдōв. Выд садика до выщых шкӯл не стрічат ся русинська бисїда у чистōму видї. Кидь даже и є якісь, културнї проґрамы, де вшитко подає ся “по-нашōму”, но акцент кладе ся, ож тото ся провело “на закарпатськoму діалекті”.
Дякуючи актвиным пӯдкарпатськым русинськым писателям и дїятелям културы вдає ся сокотити и пропаґовати русинську бисїду. У нашых руках дōля русинськōй бисїды, без котрōй не буде народа! Робота в рокаши укріпит борьбу проти асиміляції.Posted in Information. Bookmark the permalink.
Вместе с вами, мы сделаем Русинский Мир лучше!
При копировании данного материала, либо использования в любом виде (печатном, аудио, видео) на своих ресурсах, просьба указывать автора;Society For Rusyn Evolution и источник: https://rusinskiimir.ru/ и автора SOCIETY FOR RUSYN EVOLUTION в иных случаях будем обращаться в соответствующие инстанции (админам соц.сетей, и Суд). Фото использованы из открытых источников интернет пространства.
